كاخ هشت بهشت در دوره‌ي زمامداري شاه سليمان صفوي و در سال 1080 هجري در باغ بلبل بنا گرديد. پس از اين نيز در پايتخت- هاي پيشين صفويه، تبريز و قزوين نيز بناهايي به اين نام وجود داشت كه اكنون اثري از آنها باقي نيست. ليكن هشت بهشت اصفهان با دنيايي از تخيلات هم چنان باقي مانده است. كاخ در دو طبقه و بر يك پايه‌ي هشت ضلعي به بلندي 130 سانتيمتر بنا شده است، بلندي كاخ نيز نزديك به 14 متر ميباشد. كاخ را از چهارسوي، چهار ايوان باشكوه فرا گرفته است كه نور لازم و كافي باغ را به فضاي دروني بنا مي‌رساند، فضاي مركزي بنا داراي مقرنس‌هاي گچي است كه به نقاشي آراسته شده و از چهارسو به چهار ايوان باز ميشود، آن گونه كه طرح دروني بنا را به شكل چليپا درمي‌آورد كه در چهارطرف، چهار واحد ساختماني طراحي شده و در كل با طبقه‌ي بالا، هشت واحد جدا از هم طراحي شده است. هر يك از واحدها با نقشه‌ي معماري، طرح تزييني و فضاي دروني گوناگون سامان يافته است. معمار، بنا را به هزار تويي تبديل كرده كه در اين فضاي كوچك، به ويژه در طبقه‌ي دوم، غرفه‌هاي بسيار كوچك پديد آورده و براي جاي جاي آن از ديدگاه تزييني و بهره‌گيري برنامه داشته است.
ايوان شمالي كاخ، حوضي مرمرين با ژرفاي كم به نام حوض مرواريد دارد، ايوان نيمروزي كاخ نيز فرايندي آبشارگونه، در ديواره‌ي ايوان به صورت يك كانال قايم طراحي شده كه از حوضي با پوشش مسين از طبقه‌ي بالا، آب جريان يافته و هم چون آبشار به درون حوض كوچك پاييني مي‌ريزد. اتاق‌هاي كاخ به طور كامل به نقاشي ديواري و آيينه كاري آراسته بوده كه قسمت بيشتر آنها در دوره‌ي قاجاريه از بين رفته است.
كاخ هشت بهشت طرحي هشت پهلو دارد و تلاش شده با توجه به نام كاخ، الگوها و نمادهايي از عدد هشت به اجرا درآورده شود. چنان چه شمار واحدهاي ساختماني هشت تا، حوض مركزي هشت پهلو است، آجرهاي كف پوش هشت پهلويي نيز دارد. اتاق هاي دو واحد ساختماني آن نيز هشت پهلو است. در نماي بيروني، كاخ تزيينات كاشي‌كاري جالبي در بالاي حوض دارد كه برخي اشاره به داستان‌هاي پندآموز، برخي در بردارنده‌ي نمادهاي حماسي و ملي است، برخي نيز صحنه‌هاي شكار جانوران و پرندگان و گاه جانوران اسطوره‌اي چون سيمرغ را به نمايش درآورده است.
عمارت تاريخى «هشت بهشت» نمونه اى از كاخهاى محل سكونت آخرين سلاطين دوره صفويه است كه در دوره شاه سليمان در سال 1080 هجرى بنا شده است. كاشي كاري هايي كه انواع حيوانات پرنده، درنده و خزنده برروي آن نقش بسته، از آثار اين كاخ بشمار مي‌آيند . از باغ وسيع «هشت بهشت» مقدار زيادى باقى نمانده ولى قصر تاريخى آن هنوز اثر ارزنده و جالبى است كه پس از انقلاب پاركى در اطراف آن ساخته شده است
اين كاخ كه در هنگام سلطنت شاه سليمان صفوى بنا شده از بهترين كاخهائى است كه در روزگار صفويه ساخته شده و چون كيفيت ساختمان و وضع بنا در اثر مسرور زمان تغيير كرده ناچار براى امكان بيان وضع آن در زمان هاي مختلف بايد نوشته هاى كسانى را كه در زمان هاي گوناگون كاخ را مشاهده و از وضع آن آگاهى كامل داشته اند از نظر اهل تحقيق گذرانيد.
از كسانى كه مكرر در اين كاخ رفته و به اوضاع آن آشنائى كامل حاصل كرده و شاردن فرانسوى است كه در سفرنامه خود بطور مشبع شرح اوضاع كاخ را نوشته است و قسمتى از ترجمه نوشته او را ذيلا مينويسيم.
من قول داده ام كه در طى توصيف باغهاى اطراف خيابان زيباى اصفهان شرح يكى از تالارهاى يكى از باغها را بنام باغ بلبل بدهم اى تالار را عمارت هشت بهشت مي نمامند. تمام سقف هاى آن موزائيك بسيار عالى است ديوارها و جرزها دو طبقه و دالانها و غلام گردشهائى در اطراف آنها است. در اين دالان ها صدها مكان است كه دلكشترين و فرح انگيزترين نقاط دنيا محسوب ميگردد و هر يك بوسيله منفذى كه بدان نور ميتابد روشن ميشود اين روشنائى متناسب با تفريحاتى است كه اين مکان ويژه آنها ساخته شده است.
هيچ يك از اين نقاط از حيث شكل و ساختمان و تزيينات به ديگرى شبيه نيست در هر جائى چيز تازه و گوناگون است چنانكه در بعضى از بخاري هاى متنوع و در برخى حوض ها و فواره ها است كه از لوله هائى كه در داخل ديوارها ميباشد آب مي گردند اين تالار عجيب در حقيقت لابيرنتى است زيرا انسان در قسمت فوقانى هر جا كم ميشود و پله ها چنان مخفى است كه بآسانى پيدا نميشوند. قسمت پايين تا ده پا از سطح زمين از سنگ يشم و نردهها از چوب زرنگار، و قابها چهارچوبها از نقره و جامها از بلور و آلتها از شيشه هاى رنگارنگ ظريف ساخته شده است.
اما راجع به تزيينات نمي توان اين اندازه شكوه و عظمت دلربائى فريبندگى را كه در هم آميخته است تصور كرد. ميان کاشي هاى اين بنا تصاوير برهنه و فرحانگيز بسيار زيبا وجود دارد و در همه جا آئينه هاى بلورين و در ديوارها بكار رفته است در اين تالار اطاق هاى آئينه كارى كاملى است كه اثاثه هر اطاق از باشكوه ترين و شهوت انگيرترين نوع خود در دنيا است. اطاق هاى كوچكى نيز در آنجا ميباشد كه فقط گنجايش يك رختخواب دارد. در خاور زمين رختخواب پرده نداشته و روى زمين پهن مي شود. يك رختخواب جالب توجهى ديدم كه فقط لحاف آن دو هزار اكو مي ارزيد كه براى گرمى و سبكى از پوست سمور تهيه شده بود. بمن گفتند شاه تشك هاى بسيارى از همين جنس دارد من يك كتاب از تزيينات و تصاوير و اشكال و مينياتورها و ظروف و كتيبه هاى اين تلار تصنيف خواهم كرد در برخى از اين كتيبه هاى شامل افكار لطيف عاشقانه و برخى قطعات اخلاقى است.
چند قطعه زير نمونهاى از آنها است كه در دفتر خود ثبت كرده ام.
بالاى گلدانى چنين نوشته شده است: گل لاله نماينده راز درون من است من چهره آتشين و دلى سوخته دارم. هر چه زيبائى گردنى افراشته داشته باشد همواره پاى در گل است. دل من صدها باربچپ و راست بدون اينكه بكسى تعلق يابد منحرف شد تا تو را ديد و بتو پيوست من بيش از اين تاب درد هجر تو را ندارم و نميتوانم آنجا كه تو نيستى مسكن گزينم. تو مردمك چشك منى. تو را گم كرده ام نميدانم بچه نظر افكنم. كارى جز مردن نتوانم.
پادشه پاسبان درويش است گر چه نعمت بفر دولت اوست
گوسفند از براى چوپان نيست بلكه چوپان براى خدمت اواست
زير پايت گربدانى حال مور همچو حال تواست زير پاى پيل
روى يك پيش بخارى عبارت زير را انگاشته اند.
زمستان نترسيد زيرا فقط سردى و سلامت است.
نميتوانم از بيان اين نكته خوددارى كنم كه بهنگام گردش در اين محل كه مخصوصى لذت و حظ و عشق ساخته شده است و در حال عبور از اطاق ها و شاه نشين ها آدم چنان تحت تاثير قرار مي گيرد كه بگاه بيرون شدن از خود بيخود ميگردد بدون ترديد هواى اين تالار اثر مهمى در اين حالت عاشقانه كه به انسان دست مىدهد دارد. اگر چه اين بنا چندان با دوام و استوار نيست ولى فرح انگيرتر از مجللترين كاخهاى ممالك اروپائى است.
گوست سياحى كه در زمان فتحعلى شاه قاجار بايران آمده و اصفهان را ديده درباره اين كاخ چنين نوشته است:
اين عمارت در وسط باغ باندازه متر از سطح زمين بلندتر و 35 متر طول 26/25 متر عرض دارد اطاق هاى اين عمارت تمامى منقش و گچبرى و درهايش خاتم سازى و زيبا ميباشد. تالار وسط گنبدى شكل است كه از يك نوه پنجره ساختمان گرديده در گنبد آن هشت پنجره بطور مساوى باطراف قرار دارد كه از چوب ساخته اند و در وسط اين تالار حوضى هشت ضلعى بقطر 83 سانتيمتر از مرمر عالى ساخته شده و به حوض مرواريد معروف است و طورى حجارى شده كه وقتى آب از سوراخهايش خارج ميشود چون دانه مرواريد ميباشد پلكان هاى اين عمارت طورى بنا شده كه از هر طرف بعمارت فوقانى و تحتانى عبور و مرور ميشود، داراى غلام گردشها و بالاخانه هاى زيادى است درختان كهن و چنارهاى مرتبى دارد و قسمتى از آب جوى شاه از برابر عمارت بالائى داخل اين باغ مي شود. در زمانى كه در اصفهان بودم فتحعلى شاه در اين عمارت مىنشست و تماشاى رقاصه هائى كه ميرقصيدند مينمود در و وديوارها، ازاره ها، هلاليها، گنبدها و بالاخره تمام اين عمارت سرتاپاى از طلا تزيين يافته و اشكال و تصاوير گوناگون پرندگان و گلها و غيره بر طيبائى قضر افزوده است داراى تابلوهاى منقش و زيبا است كه جلب توجه مينمايد.
ميرزا عليخان نائينى روزنامه نوس عصرناصرالدين شاه قاجار كه از طرف دربار وقت ماموريت يافته بود نسبت باوضاع جغرافيايى و تاريخى ايران مطالبى تهيه كند و نسبت به قسمتى از كشور موفق شد و مطالبى در دو جلد بزرگ تهيه كرد كه آن دو جلد را در كتابخانه وزارت دارائى مطالعه كردم راجع بكاخ هشت بهشت در سال 1300 ه.ق چنين گزارش داده است:
باغ هشت بهشت و عمارت تحتانى و فوقانى قصر ميان و وسعت دستگاه آن از حد توصيف بيرون است غير از ايوان هاى عالى وارسي هاى يكصد و پنجاه و يكزوج درب اطاق تنها در بالا و پائين دارد. از معماران معتبر شنيده شده كه طرح آنرا در طرز عمارت كرامت كرده اند چنانچه نقشه اين قصر را بكشند و در جاى ديگر بخواهند مثل آن بنا كننده مشكل كه بتوانند از عهده برآيند. باغ مزبور باغى است بسيار بزرگ خيابان هاى عريض و قطعه بندي هاى وسيع در آن است ديوار يك طول باغ باقدرى از ديوار چهارباغ شاه مشترك دو نهر بزرگ از چهارباغ عرضاً اين باغ را تقاطع ميكند يكى مقابل قصر موصوع وسط وارد دو درياچه بزرگ مىشود. كه بعرض باغ در دو طرف عمارت متقابل يكديگر است و دو حوض بزرگ هم در دو سمت ديگر عمارت است و دوره عمارت نيز جوى سنگى آب نماها قرار دادهاند كه اب دائماً از اينها جارى است. مقابل اين درياچه و قصر سردرى است عالى و دو رو كه يك روش مشرف بچهار باغ و حوض بزرگ پاى آن ورودى ديگرش منظر قصر وسط باغ است سر در مزبور نيز وصف زياد دارد نهر ديگر هم مقابل و هم عرض نهر بفاصله زياد باز از چهارباغ ميايد و بعرض باغ جارى است و بهمين قانون سردرى دارد عالى مشتمل بر تالار بزرگ مشرف بر باغ جارى است. بهمين قانون سردرى دارد عالى مشتمل بر تالار بزرگ مشرف بر باغ و عمارات عقبش منظر چهارباغ و اينجاست كه سالها است تلگرفخانمه شده در اين باغ حياط ديگر هم هست وسيع صاحب اطاق ها وارسيهاى مرغوب آشپژخانه و طويله و غيره معروف به نارنجستان هشت بهشت است.
موضوع قابل توجه اين كه گزارش ميرزاعليخان نائينى روزنامه نگار ناصرالدين شاه و شرحى را كه ميرزاحسين خان تحويلدار در سال 1308 ه.ق نوشتهاند عيناً مطابقت دارد و ناچار بايد گفت يكى از آنها از ديگرى گرفته و بنظر ميرسد چون تاريخ ختم تاليف جغرافياى اصفهان 1308 ه.ق و بعد از 1300ه.ق است. جغرافياى اصفهان از گزارش ميرزاعلى خان نائينى گرفته است و ذكر ماخذى هم نشده است.
آنچه از گزارش مزبور معلوم مي گردد اينستكه كاخ مزبور تا اول قرن چهاردهم بوضع سابق زمان صفويه باقى بوده و نقصى در آن راه نيافته و تغيراتى كه در آن راه يافته در قرن چهاردهم هجرى انجام شده است.
ميرزا حسن خان جابرانصارى كه از معمران اصفهان و آگاه بتاريخ و تغييرات مبانى آن سامان بوده راجع باين كاخ چنين نوشته است:
در هشت بهشت نيز بمنوال چهلستون طرح باستانى بستانيش كه از نقش جهان جدا كرده زمان شاه عباس بزرگ شده و باساختمانى مختصر و بناى عمارت شگرف هشت بهشت را ساير شاعر مشهدى گفته زمان شاه سليمانبه هزار و هشتاد (1080) و كاشى كاريهاى زيبا خصوصاً طاوسها و ديگرمرغان در 1102 باز بفرموده شاه و عرصه اين باغ از چهلستون بسى بيشتر بود براى حرمخانه شاهى چوحد جنوبيش به بازارچه بلند منتهى ميشد و در حكومت ظل السلطان بانوى عظمى خواهرش با همه اولاد و خانواده در آن بزرگترين پارك سلطنتى ميدان جولانى براى خوش گذرانى داشتند، امروزه آن باغ را قطعات كوچك نموده و به مقبلان فروختهاند كه شايد پنجاه خانه و باغچه سرا از آن جدا شده و باز قسمت بزرگى رااز خود دارند بنگاهها و سراچهها و مغازههاى بسيارى در چهارباغ عباسى بيرون انداخته كه نفع بزرگى دارد و كوچه جهانبانى با خانههاى دو طرف و حمام نمره نامى را از ميان باغ ردكرده و در آنجا حوض مرمرى يكپارچه مرواريد ميديدم و از آثار صفويه دو سه حوض يك قطعه مرمر موسوم به مرواريد پديد بود يكى در عمارت اشرف و آن چنان بود كه همه آن سنگ را شبيه به حوض حجارى استادانه كرده و براى همه فوارههاى كوچك باندازه انگشت سبابه از تمام سنگ درآورده هر حوضى بيش از صد فواره داشت و آن حوض را كه نصب نموده بودند از زير سنگ آب جريان يافته مانند دانه هاى مرواريد بوسيله آن فواره ها جستن كرده و حوض را پر از آب نموده بانوى عظيمى يك حوضش را بيديع الملك پسرش داد در عماراتش از باغ بادامستان تلگرفخانه جدا نموده داد و آن عمارات بعد به بختياريها و از آنها منتقل به جلاالسلطنه شد قنات آب حلال كه روى به ماربين بالا ميرفته و آبش متصل به جوى شاه ميشد براى آب دائمى هشت بهشت و ديگر عمارات صفويه احداث كرده بودند و هر عمارتى بهرى و بخشى معين داشت وزير و مستوفى خاص از نياكان بنده براى آن مقرر بود تا بتواند در حرمخانه سلطنتى حكم بخش آب را بدهد و رفع مشاجره سكنه باغچه سراها را بنمايد و وجه نامش به آب حلال از آن رهگذر بود كه شاه عباس دوم وجهى را كه بنظر خود و علما حلال شرعى ميدانستند بخرج احداث آن قنات داده تا آب غسل وضوى حرمخانه نهايت حليت را داشته شبهه كم و زياد آب رودخانه از حقوق ديگر محلها نرود. حاليه شنيده ام آن آب را از پشت آتشگاه به جر و كان اولاد بانوى عظمى ميبرند و چون بانوى عظمى و اولادش شصت سال و كسرى است در هشت بهشت ساكنند ضمناً باغات و عمارات دولتى ديگر مجاور را بدست داشتند مانند بهشت آئين ورشك جنان و انگورستان، و بهشت آئين امروزه در كوچه فتحيه كالج دختران شده و انگورستان را با عمارت خسروخانى بدست سردار اعظم داده بودند.
اين كاخ كه روزى از كاخهاى كم نظير بوده در سال 1334 شمسى كه آقاى حسينى از طرف اداره باستانشناسى اصفهان مورد بازديد قرار داده چنين گزارشى و اظهار نظر كرده است:
اين عمارت را فعلاً آقاى ابوالفتح قهرمان (سردار اعظم) بموجب دستخطى مالك و در تصرف دارد از قرار مشهور در اراضى و باغات قديمى آن تغييراتى داده و كاخ اصلى بحال خود ولى مخروبه باقى است. ذخائر آن از بين رفته است. يك دفعه در دوره وزارت سيد ضياءالدين باغ ملى شد ولى در زمان شاه فقيد مسترد و محدداً درش بسته شده است. در سال 1334 شمسى كه از اين عمارت بازديدى بعمل آمده محتاج بتعميرات كامل است زيرا نقاشيهاى زيبا و گچبريهاى عالى )نظير تزيينات عالى قاپو( آن از بين رفته و آنچه باقى است نيز جلب توجه را مينمايد اشكال و حوش و طيور و شكارگاهها كه بعضى قديمى و برخى جديد بر روى كاشى نقش و در پشت بغل هاى اطراف نصب شده جالب توجه و تماشائى است مساحت فعلى آن قريب 7500 متر مربع است.
برخى نوشته اند كه كاخ و باغ مجموعاً در ابتداى ساختمان آن 85 جريب بوده است ولى مساحت كنونى آن در حدود پنج هزار متر ميباشد.
تاريخ شهريور 1343 شمسى تحويل دولت گرديده است.
اين كاخ در خيابان چهارباغ عباسى در مقابل خيابان كنونى شيخ بهائى واقع و اكنون در دست دولت است.
از گزارش هاى گوناگونى كه در توصيف اين كاخ داده اند معلوم گرديد كه علت شهرت آن براى بكار بردن سنگ هاى مرمر عالى در آن و داشتن طاق هاى مقرنس كارى و نقاشى بوده است.
ساختمان كاخ دو طبقه و داراى شاه نشين و غلام گردش هاى زيبا و نقوش گوناگون طلائى و تزيينات جالب و پشت بغل هاى كاشى بى نظير و نقوش و حوش و طيور و آئينه كارى بسيار ممتاز و در واقع از قصور ممتاز دوره صفويه است.
كاخ مزبور كه آنرا باغ بلبل نيز ناميده اند قسمتى از باغ نقش جهان زمان شاه عباس بوده و در زمان شاه عباس (1078-1105) مجزا و شروع به ساختن گرديده است.
اين كاخ تاريخى زير شماره 227 به ثبت رسيده است.
در توصيف و تاريخ ساختمان آن شعراى زمان اشعارى نيز سروده اند.
از جشن و نشاط و كامرانى دايم در وى جاى پادشه دولتمند
از قصر بلند زيبا اركان گرديد زمين اصفهان تاج جنان
درگاه عبادت اين بود ورد ملك پاينده عمارت از سليمان زمان
ايضاً هر مصرعى تاريخ است:
چون بدوران شه اعلاشان كه زدل گشته سليمان زمان
جان پناهى كه مديحش عام است مرشد و داد ده ايام است
تاج دارى كه زوى شد نازان زدل صدق همه خلق جهان
صوفى صافى تابع مقصود كو باخلاق و صفا ساعى بود
آنكه مقصود وى از عمر و حيات بندگى ره شه باطاعات
كرد سركارى اين مسكن سعد که چو وى نيست مقدر من بعد
دل گشائى است كه از لطف صبا شد فرح لازم و شادى افزا
چه مكان شبه بناى فلك است چون لب قند سراپا نمك است
طاق از آن سرشكن قوس و قزح ركن او قائمه جشن و فرح
آفتاب آينه درگاهش طلبد سرمه گرد راهش
بنم آورده گلش آب حيات ميل شادى بارم داده زكات
از لب شكر ليلى لعليش شد از آيينه جان به كاشيش
دودهاش سرمه بيننده كشيد زگچش شد قصب صبح سفيد
آيه نور ز سنگش شامل بدرش حاتم بى حد سايل
اشعارى را كه نصرآبادى در توصيف و ماده تاريخ بناى كاخ هشت بهشت سروده بخوبى روشن مپدارد كه كاخ مزبور در دوران سلطنت شاه سليمان صفوى و در سال يك هزار و هشتاد هجرى (1080) ساختمان آن بپايان رسيده و اين ساحتمان بسعى و اهتمام مقصود نامى كه از صوفيان سرسپرده درگاه بوده انجام گرديده است.
گرچه مميزاتى براى مقصود نگفته ولى نميتوان بانى مسجد مقصود بيك واقع در تكيه ظلمات در سال يكهزار و ده را با مباشر ساختمان كاخ هشت بهشت كه در سال يكهزار و هشتاد انجام شده است متحد دانست.
باغى كه سابقاً عمارت هشت بهشت در آن قرار داشته، بسيار بزرگ و زيبا بوده است كه امروز تنها محوطهاى كوچك از آن باقى است.
كاخ هشت بهشت، آنچنانكه از نوشته ها بر مىآيد، محل تفريج بوده است و گوشه و كناران به منظور خوشگذرانى ساخته شده. شاردن سياح فرانسوى درباره اين كاخ چنين نوشته است:
… كاخ هشت بهشت در باغ بلبل قرار دارد. تمام سقفهاى آن موزائيك بسيار عالى است. ديوارها و جرزها دو طبقه و دالانها و غلام گردشهايى در اطراف آنهاست. در اين دالانها صدها مكان است كه دلكشترين و فرح انگيزترين نقاط دنيا محسوب مىگردد و هر يك به وسيله منفذى كه بدان نور مىتابد روشن مىشود. اين روشنايى متناسب با تفريجاتى است كه اين امكنه ويژه آنها ساخته شده است.
هيچ يك از اين نقاط از حيث شكل و ساختمان و تزئينات به ديگرى شبيه نيست. در هر جايى چيزهايى تازه و گوناگون است چنانكه در بعضى بخاريهاى متنوع و در برخى ديگر حوضها و فواره هايى است كه از لوله هايى از داخل ديوار آب مىگيرند. اين تالار عجيب در حقيقت لابيرنتى است كه انسان در قسمت فوقانى آن گم مىشود و پلهها چنان مخفى است كه به آسانى پيدا نمىشود. قسمت پائين تا ده پا از سطح زمين از سنگ پشم و نردهها از چوب زرنگار و قابها و چهارچوبها از نقره و جامها از بلور و آلتها از شيشههاى رنگارنگ ظريف ساخته شده است.
اگر چه اين بنا چندان با دوام و استوار نيسات ولى فرح انگيزتر از مجللترين كاخهاى اروپايى است. در اثر تغييرات بسيارى كه در ساختمان كاخ هشت بهست سالها پس از تاريخ ساخت آن روى داده بسيارى كسان تصوير كردهاند كه اين عمارت در زمان خيلى نزديكتر از زمان صفويه ساخته شده به طورى كه مادام ديولافوا ساختمان آن را به دوران قاچاريه نسبت داده است.
تزئینات
تزئینات عمارت در دوران صفویه به حدی باشکوه و هنرمندانه بوده که سیاحان بسیاری زبان به تحسین آن گشوده‌اند. متأسفانه امروز از نرده‌های چوب زرنگار و قابها و جام‌های بلور و آلت‌های شیشه‌ای رنگارنگ ظریف اثری بر جای نمانده‌است چرا که در دوره‌های بعد از صفویه و بخصوص در عصر قاجاریان تغییرات بسیاری در آن داده شده‌است. این تغییرات به حدی است که برخی از سیاحان آن را از دوران قاجار به حساب آورده‌اند.
در اواخر دوران قاجار عمارت هشت بهشت به مالکیت خصوصی اشخاص در آمد و از زیورهای نفیس و گرانبهای دوره صفویه عاری گردید بطوری که امروز از آن همه شکوه و فریبندگی داخل کاخ و آب نماها و جوی‌های آب روان اثری بر جای نمانده‌است. با همه دخل و تصرفات زیبایی صفوی این بنا برجای مانده‌است چنان که آندره گدار باستان‌شناس و ایران‌شناس می‌گوید:
«… کاخ هشت‌بهشت با تالاری که از هر سو باز است و با چهار عمارت کلاه‌فرنگی در چهار گوشهٔ خود هنوز هم ترکیب اصلی و مختصری از لطف و ملاحت روزگاران گذشته را حفظ کرده‌است.»
ذکر این نکته مناسبت دارد که تزئینات این کاخ هشت‌گوشه که نشانه روحیه معماری و تزئینات اواخر دوره صفوی است به همراه ساختمان آن که میان باغ واقع شده‌است بعدها به فراوانی مورد تقلید قرار گرفته‌است.
در نظر سیاحان
کلیه سیاحان و جهانگردانی که از اصفهان بازدید کرده و موفق شده‌اند به درون کاخ هشت‌بهشت راه یابند آن را بهترین بناهای دنیا نامیده‌اند. یکی از آنها کاخ هشت‌بهشت را با عبارت «…فرح‌انگیزتر از مجلل‌ترین کاخهای ممالک اروپایی» توصیف کرده‌است.
