خور و بیابانک

در کتب جغرافیایی قرن چهار و پنجم فقط از سه روستای منطقه خور و بیابانک یعنی جرمق (گرمه) بیادق (بیاضه) و ارابه (ایراج) تحت عنوان سه ده یاد شده است.
از عهد سلجوقی تا اواخر دوره فتحعلی شاه خور و بیابانک جزء یزد بود اما در سال 1240 به ایالت سمنان پیوست.

خور و بیابانک که امروزه شهرستان شده است، در سال 1336 قمری ضمیمه خراسان و سیستان و طبس شد از سال 1301 تا 1305 ولایتی مستقل به شمار می‌رفت و از این سال بار دیگر به سمنان و یزد ضمیمه شد.
در سال 1327 با شهرستان شدن نایین از یزد جدا و به صورت بخشی از شهرستان نایین به استان اصفهان پیوست. در سال 1388 خور به شهرستان ارتقاء یافت.

شهرستان خور و بیابانک به مرکزیت شهر خور با وسعتی حدود 12 هزار کیلومتر مربع در منتهی الیه شرق استان اصفهان قرار دارد و از شمال به استان سمنان از جنوب و شرق به استان یزد و از سمت غرب به بخش انارک شهرستان نایین محدود است.
این شهرستان از سه نقطه شهری به نام خور، جندق و فرخی تشکیل شده است. خور در فرهنگ‌ها به معنای خورشید و خلیج‌های کوچک در مصعب رودها آمده است. همچنین در ایران باستان هر روز از هر ماه شمسی نامی داشته و روز یازدهم از هر ماه شمسی خور نام داشته و خور فرشته نگهبان آفتاب بوده است.
بیابانک، نام متأخر ناحیه‌ای قدیمی در دشت کویر و نیز دهستانی به همین نام در استان اصفهان است. ناحیة بیابانک، ناحیه‌ای قدیمی (تقریبا برابر با بخش خور و بیابانک امروزی) در حاشیة جنوبی دشت کویر که در گذشته بر سر راه اصفهان (نایین) به خراسان (نیشابور) قرار داشت.
در اصل ناحیه بیابانک قسمتی از بیابان بزرگ و قدیمی است که در منابع عربی از آن به نام «مفازه» یاد شده است. بیابانک به عنوان یک اصطلاح جغرافیایی به معنای بیابان کوچک یا نیمه کویر است و این نام در منابع و مآخذ قبل از قرن دهم دیده نشده است.
نشانه‌هایی از مسکونی بودن این منطقه پیش از اسلام وجود دارد از جمله آتشکده‌ای در نزدیکی مهرجان (مهرنجان). به علاوه جندق در این منطقه به زندان انوشیروان معروف است و گنبدی قدیمی به نام «هشت درب» متعلق به دوره ساسانیان دارد.

جاذبه‌های طبیعی گردشگری خور و بیابانک

شامل طبیعت خشک منطقه، آسمان پر ستاره کویر، کویر شرقی خور با اشکال لانه زنبوری، ریگزارهای مزرعه مصر و دره‌ها و کتل‌های وحشت‌زا در شمال خور به طور کلی موقعیت ژئو مرفولوژیکی منطقه از نظر بیان گردی، اسکی روی ماسه و غیره دارای جاذبه‌های اکوتوریستی خاص می‌باشد.

بخش عمده شهرستان خور، سرزمینی کویری است و جاذبه‌های ویژه خود را دارد. در جای جای کویر تپه‌های بزرگی از ریگ پدید آمده که با اندک وزش بادی تپه‌ها تغییر شکل می دهد، هریک از این تپه ها به نامی شهرت دارند از جمله ریگ جن، تخت عباسی و غیره. صحنه‌های زیبا و افسونگر سراب از جلوه‌های بدیعی است که تنها در مناطق کویری می توان یافت.

از دیگر جاذبه‌های مهم گردشگری در شهرستان خور، ریگزارهای اطراف مزرعه مصر در 50 کیلومتری خور می‌باشد.

همچنین دریاچه نمک و پوسته نمکی پلایا و تشکیل دریاچه‌ها در کویر البته در صورت بارندگی در زمستان کویر که در 35 کیلومتری جاده طریق الرضا قرار دارد.

اماکن مذهبی و تاریخی خور و بیابانک

اماکن مذهبی و تاریخی منطقه خور عمدتا شامل؛ مساجد، امامزاده‌ها، قلعه‌ها، برج‌ها، خانه‌های قدیمی، آب‌انبارها و بقعه‌های متبرکه.
این مکان‌ها عبارتند از: امامزاده ابومحمد (بیاذه)، امامزاده ابراهیم (آبگرم)، امامزاده سید کمال الدین داوود(خور)، امامزاده جنید و امامزاده عبدا… (گرمه) و بقعه حاج شمس‌الدین(مهرجان).

نارنج قلعه: این بنا در روستای بیاذه بیش از هزار سال قدمت دارد که نمونه کوچکی از شهرهای ساسانی را می نماید و در قرن 5 ه.ق یکی از مراکز اسماعیلیه در حاشیه کویر بوده است داخل قلعه اتاقک ها و راهروهای پیچ در پیچ در چند طبقه می‌باشد.

مسجد جامع بیاضه: کنار نارنج قلعه مسجدی است که تاریخ بنای آن معلوم نمی‌باشد و در قرن 7 قمری توسط استاد دهنوی مرمت شده است.

مسجد جامع جندق: در مرکز قلعه مسجدی به چشم می‌خورد که تاریخ بنای آن قطعاً پیش از سال 960 قمری بوده و گنبد آجری آن با طرح حصیری برفراز مسجد به قلعه جلوه‌ای داده است.

مسجد جامع فرخی: این بنا در سال 1256 قمری به دستور حاج سید میرزا جندقی مجتهد و قاضی نام آور جندق و بیابانک در دوره قاجاریه ساخته شده است و در محراب آن گچ بری‌هایی دیده می‌شود.

مسجد عرب‌ها: این مسجد در محله عربها که به محله فاطمی نیز معروف است قرار دارد. این مسجد در سال 1373 باز سازی شده است معماری این مسجد به صورت گنبدی است که روی ستون‌های راست بنا گردیده است.

قلعه جندق: این قلعه چند هزار ساله هنوز هم دارای ساکنینی است که پدرانشان پشت در پشت، هزاران سال در آن زیسته‌اند. مردم محل می‌گویند که این قلعه زندان انوشیروان بوده است ولیکن بافت قلعه حکایت از کاربری بهتر و دیگری دارد. شاید در گوشه‌ای از آن زندان وجود داشته است ولیکن کاربرد اصلی آن سکونت مردم بوده است. این قلعه هزار تویی از کوچه‌ها و خانه‌هاست. هر کوچه به کوچه‌هایی منتهی می‌شود و در هر کوچه چندین خانه هست. خانه‌ها کوچک ولی کاملند. هر خانه دارای دو اتاق، یک حیاط خلوت، یک چاه و یک محل ویژه برای تنور و دستداس است. یغمای جندقی بزرگ ترین شاعر دوران قاجار و معاصر ناصرالدین شاه اهل این محل بوده است. آثاری از خانه او هنوز برجاست.

دیوان‌خانه اردیب: خور و بیابانک در اوایل قاجاریه محل حکمرانی امیر اسماعیل خان عامری مدعی تاج و تخت آقا محمد خان بوده است. امیر اسماعیل خان عرب روستای خوش و آب هوای اردیب را به عنوان مقر حکومتی خود قرار داد. کاخ این امیر به نام دیوان خانه معروف و در تالار آن گچبری ظریف و زیبا همراه با تصاویر رنگارنگ از پرنده، درخت، انسان دیده می‌شود و سقف اتاق زمستانی آن مقرنس کاری شده است. این مجموعه در تملک شخصی خانواده ثابتی (آقای فرهنگ و آقای جلال ثابتی) می‌باشد. همچنین در روستای اردیب‌، خانه مسعود لشکر و یخچال کهنسال و قبر ذوالفقارخان حاکم سمنان قرار دارد.

آسیاب آبی: این اثر بی نظیر در عمق 50 متری زمین در مسیر قناتی قدیمی در روستای مهرجان قرار دارد.

قلعه گرمه: گرمه یکی از مناطق زیبا و دیدنی شهرستان است. در این روستای زیبا قلعه ای استوار و کهن باقی مانده است درجنوب با دروازه ای متواضع به آرامی از تازه وارد استقبال می کند. اما در سمت شمال با دیوارهای بلند و مستحکم عظیم و شگفت انگیز و مهیب از خود به نمایش می نهد. این قلعه احتمالا متعلق به دوره ساسانیان است و همچون تمام قلعه های کاربرد دوگانه ای داشته است یعنی هم مسکونی بوده و هم دژ دفاعی.

قلعه ایراج: ایراج یکی از از روستاهای ییلاقی خور و بیابانک است . این روستا در دامنه کوهی کم ارتفاع قرار گرفته، بالای کوه قلعه ای کوچک ساخته شده که قدمت بسیاری ندارد و مصالح آن کاملا با قلعه های بیاذه و جندق متفاوت است. که در سال 1327 ه.ق در جریان درگیری قوای دولتی با رمضان خان باصری به صورت ویرانه ای در آمده است.

مشاهیر خور و بیابانک

یغمای جندقی در سال 1196 قمری در خور متولد شد. او از شعرای بزرگ قرن سیزدهم و پایه‌گذار نوحه سینه‌زنی در ایران بود که پس از 80 سال زندگی چشم از جهان فرو بست و در جوار بارگاه امامزاده سید داود شهر خور به خاک سپرده شد.
حبیب یغمایی در سال 1276 شمسی در خور متولد و برای ادامه تحصیل عازم دامغان و شاهرود شد. از مهمترین خدمت فرهنگی وی به ادبیات ایران تاسیس مجله یغما و انتشار آن به مدت 31 سال است و مهمترین خدمت او به زادگاهش تاسیس اولین مدرسه دولتی (1305)، تاسیس اولین کتابخانه (1349) و منطقه‌ای کردن آموزش و پرورش است. وی در سال 1363 در تهران درگذشت و در آرامگاهی که خود در زادگاهش احداث کرده بود به خاک سپرده شد. از جمله اشعار معروف وی شعر روباه و زاغ از دروس دوران ابتدائی است.

شهرها و روستاهای خور

شهرجندق: شهر جندق در حاشیه جنوبی کویر نمک واقع شده است. این شهر با ایجاد قلعه‌ای در آن پدید آمده و بنا به روایت مورخین، بنای قلعه جندق مربوط به دوره ساسانی است زیرا زمانی زندان انوشیروان عادل بوده و مردم جندق نیز بر این عقیده استوار هستند. جندق در زبان و گویش خوری «گنده» اطلاق می شود و مردمان جندق را «گندشی» می نامند.
بیشتر منطقه جندق و بیابانک در گذشته دور، دریایی مواج بوده و در بلندای آن مکانی برای زندگی و تنها امید ساکنان این تمدن کهن وجود کشتی بزرگی بوده است که مسیر جندق و بیابانک را می پیموده است.

روستای ایراج: از روستای ایراج در متون قرون سوم و چهارم هجری با نام «ارا» و «ارابه» یاد شده است و مردم خور به آن «ایرا» می‌گویند. ایراج دارای قلعه‌ای قدیمی است که روی ارتفاعی در روستا واقع شده و در سال 1327 قمری در درگیری بین قوای دولتی با رمضان خان باصری بخشی از آن آسیب دید. از دیگر آثار تاریخی ایراج می‌توان به سرو کهن اشاره کرد که دارای ارتفاعی بیش از 50 متر و عمری حدود یک هزار سال است. بقعه خضرنبی نیز یکی دیگر از آثار تاریخی این منطقه است.

روستای مهرجان: از روستاهای قدیمی شهرستان خور، مهرجان یا مهرگان است که در گویش محلی مهرگون تلفظ می‌شود. قدیمی‌ترین سنگ نبشه این روستا مربوط به قرن هشتم و نهم ه.ق است.

روستای بیاضه: این روستا علاوه بر قلعه‌ای زیبا و مشهور، دارای چشم انداز بسیار دل‌انگیز است. بافت روستایی آن با خانه‌های ایوان‌دار و ایوان‌های کنگره‌ای، منحصر به فرد بوده و هم از نظر معماری و هم به لحاظ رعایت جنبه‌های دفاعی دیدنی است. روستای بیاضه در ۵۳ کیلومتری جنوب شرقی خور و بیابانک در بخش نایین قرار دارد. وجود ارگ قدیمی و ساباط‌ها، پایاب‌های سرپوشیده، قنات‌ها، حسینیه و مسجد جامع قدیمی و امام‌زاده و نخلستان‌های انبوه از جمله جاذبه‌های گردشگری این روستا است. خانه‌های قدیمی این روستا عموماً از خشت و دارای حوض‌های بزرگ، ایوان‌هایی با طاق بلند که در تابستان خنک هستند و دارای اتاق‌های زمستانی و تابستانی هستند.

روستای فرخی: روستای فرخی در فاصله 17 کیلومتری غرب خور واقع شده است و مردمان آنجا بیشتر همانند مردمان خور سخن می گویند. خوری ها در گویش خود به فرخی «فروی» و به اهالی آنجا «فرویگی» می‌گویند. مسجد جامع این روستا از جمله آثاری است که به دستور حاج سید میرزا جندقی مجتهد و قاضی نامور جندق و بیابانک در سال 1256 هجری قمری بنا شده است. این روستا در میان دیگر مناطق خور و بیابانک در گذشته به دارالامان شهرت داشته است و کسانی که از حاکمان جور در امان نبودند خود را به فرخی و به نزد قاضی که شخصی دارای احترام بود می رساندند و او نیز آنان را پناه می داد. در فرخی مسجدی قدیمی با گنبد و ایوانی بزرگ و ساختمانی به نام «عمارت شیخ» که بسیار قدیمی است وجود دارد. آثار چند چهارطاقی در گورستان فرخی دیده می‌شود که یکی از آنها به «پیر» معروف است و جنبة تقدس دارد.

اردیب: نام این روستا مخفف اردیبهشت است و ایرانیان در این ماه نیکوترین روز را برای رفتن به آتشکده‌ها جهت نیایش انتخاب می‌کردند و اردی، تمثیلی از درستی و پاکی آتش مقدس بوده است.امیر اسماعیل خان عرب عامری یکی از حکام جندق و بیابانک، دیوانخانه اردیب را مقر فرمانروایی خود قرار داده بود. در اردیب زندانی معروف به دیوان‌خانة مسعود لشکر یاغی حاج ابراهیم بیک پسر قدرت الله نایب الحکومه جندق و بیابانک قرار دارد که بنای آن از ساروج است.

گرمه: این روستا در 30 کیلومتری جنوب خور قرار دارد و ناصر خسرو در سفرنامه خود نامی از آن برده است. مردمان گرمه دارای زبان قدیمی هستند و خور را «هسب» می‌گویند. قلعه، قبرستان کشته‌ها، امامزادگان و استودان گبرها از جمله آثار تاریخی روستای گرمه محسوب می‌شوند.

آداب و رسوم خور و بیابانک

به دلیل محصور بودن این منطقه در کویر نمک، بسیاری از آداب و رسوم قدیمی در آنجا محفوظ مانده است. از جمله بزرگداشت آخرین شب ماه اسفند و مراسم کشتن نخل.

آخرین شب ماه اسفند که نزد اهالی به «شب بی بی هور» شهرت دارد اهالی معتقدند در این شب فرشته برکت به خانة آنها فرود می‌آید و بر برکت آنها می‌افزاید. همچنین تا دهه‌های اخیر جشن «سده» در این ناحیه مرسوم بود و در خور و برخی روستاها با افروختن آتش این روز را جشن می‌گرفتند.

کشتن نخل: در منطقه خور رسم است که هر گاه میهمان عزیزی دارند جهت اکرام آن میهمان، گرانبهاترین و ارزشمند ترین موجودی خود را که همانا نخل خرما است به پای میهمان قربانی کنند. بدین صورت که آن قدر شاخ و بال‌های درخت را از بالا می‌برند تا به مرکز آن که همان قلب درخت و در اصطلاح پنیر درخت است می‌رسند. با این کار عملاً درخت از بین رفته و چون دیگر نه برگ و باری دارد نه آوندی به سرعت خشک شده و از بین می‌رود. اما در این میان گاهی پدیده‌هایی رخ می‌دهد که قدرت و عظمت خداوند را بیشتر می‌نمایاند. به بار نشستن درخت خرما پس از قربانی شدن آن نیز از جمله این استثنائات است.

ارتفاعات و آب و هوای خور و بیابانک

از ارتفاعات مهم این منطقه می‌توان به کوه کبود هفت چنگ و گودگاه اشاره کرد. گود جگارگ در شمال آبادی‌های طاهرآباد و میان آباد واقع شده است. تپه‌های شنی در این دهستان دیده می‌شود.

شهرستان خور و بیابانک چون در حاشیه جنوبی کویر مرکزی ایران واقع شده آب و هوایی گرم و خشک و بیابانی دارد. میزان متوسط بارندگی آن کمتر از 100 میلیمتر در سال است. از ویژگی‌های آب و هوایی منطقه متوسط بالای درجه حرارت، تبخیر زیاد، بارندگی کم، رطوبت نسبتاً ناچیز و اختلاف شدید درجه حرارت در شب و روز می‌باشد.

این شهرستان دارای 18 چشمه بوده و اقلیم اقتصادی آن، کشاورزی و دامداری – صنایع دستی و معادن می‌باشد و رود شور در 35 کیلومتری شمال شرقی شهر خور به دشت کویر می‌ریزد.

پوشش گیاهی و جانوری خور

از جمله پوشش‌های گیاهی این شهرستان می‌توان به تاغ، گز، هنگ، روناس، اسکمبیل، اشنو، قیچ، ریواس، پر سیاوش، بنه، بادام کوهی، انجیر کوهی، قدومه، خارشتر، مارچوبه، آویشن، زیره سیاه، حنظل(هندوانه ابوجهل) اسفند و شیرین بیان که در گویش محلی به مدکی معروف است که اغلب این گونه ها جنبه طبی و صنعتی دارند اشاره کرد.

حیات وحش: در شهرستان خور و بیابانک در حال حاضر زیستگاه بسیاری از گونه‌های حیات وحش از قبیل:کل و بز، قوچ و میش، پلنگ، یوزپلنگ، جبیر، خرگوش، قمری، کبک و تیهو، با قرقره، هوبره، روباه شنی، روباه معمولی ،گرگ، کبوتر وحشی، عقاب طلایی، انواع زرد پرها ،وسایر گنجشگ سانان،کاراکال، سیاگوش،گربه وحشی، سمور، انواع مارها وافعی ها و…. می‌باشد و درگذشته‌ای دور زیستگاه مناسبی برای آهو و گورِخرآسیایی بوده است.

محصولات عمده این منطقه؛ گندم، جو، پنبه، ارزن، تخمة آفتابگردان، پسته، سنجد، خرما، انجیر، زردآلو و بادام کوهی است. طناب بافی و فرشبافی با طرح نایینی از صنایع دستی آن است. اهالی عمدتا به دامداری و باغداری مشغول‌اند.